Sa Pô Chê


Khi nào vùng cao Việt Nam được ăn sa pô chê – hồng xiêm trái bự ( quả to) ?.
 
   G S Tôn thất Trình

Giữa thập niên 1950 , khi chúng tôi tốt nghiệp Pháp , viếng thăm lai Cần Thơ sau nhiều năm du học , đến chợ thấy bán giữa các hàng trái cây , chen lẫn những thúng hột vịt trắng. Ông cán sự Canh nông già địa phương hướng dẫn thăm cây cỏ , hoa trái Tây Đô giải thích cho biết đó là những trái sa pô chê ( hay sa bô miền Nam, miền Bắc gọi là hồng xiêm ) , dú cho chín mềm bằng cách bọc một lớp vôi theo kiểu dân Căm Bốt .

Thật sự duới danh từ dân da đỏ Cotchitzapotl Nam Trung Mỹ, có nghĩa là trái cây giúp ngũ – sleeping producing sapote , ruột mềm , cây cho trái thương mãi sa pô chê , Việt hóa từ tiếng Pháp sapotillier , thuộc ba họ thực vật khác nhau :

- họ Hồng Xiêm Sapotaceae có ba lòai trồng trọt là sapôchê chính danh, tên loài là Achras sapota L. hay Manilkra zapotilla Gilly , Sa pô chê ruột ( thịt ) hồng ma mây, tên la tinh là Calocarpum sapota Merr. hay Calocarpum mammosum ; cây sa phô chê trái vàng cam canistel , tên la tinh là Pouteria campechina Baehni , hay Lukuma nervosa D.C., tên Việt là cây trứng gà hay lê ki ma . Họ hồng xiêm còn có 4 lòai có trái ăn được trong số 64 lòai họ này nhân diện ở Việt Nam. Đó là lòai cây găng neo Châu Đốc Manilkra kauki L. . trái cở trứng chim cút; loài cây găng neo Côn Sơn Malnilkra hexandra Dub. , đại thụ trái tròn nhỏ , ruột màu vàng, lòai cây sến dứa Madhua pasquieri H . J . Lam tìm thấy ở núi rừng từ Quảng Ninh tới Vinh, đại thụ trái nhỏ chừng 2cm mà phần lớn là hột ; lòai cây sến gang Xantolis cambodiana Dub, tìm thấy ở Hà Sơn Bình , Bắc Cạn , Thái Nguyên , Phú Yên , Khánh Hòa , Ninh Thuận ở rừng cao 400m , trái nhỏ bầu dục hột dài và dẹp.

- họ cà phê ( Cam Qúit ) Rutaceae là lòai sa pôchê trắng , nhưng thật sự có nhiều giống vỏ xanh , vỏ vàng , ruột trắng , ruột vàng , dù tên Anh là white sapote.. Tên lòai là Casimiroa edulis , nguồn gốc Nam Mỹ , trồng khá nhiều trước đây ở Ca Li , nay ở Florida và Texas .

- họ thị Ebenaceae, họ của các lòai giống thị ( thị sen Diospyros lotus, thị hồng Thanh Hóa Diospyros roxburghii .. trong số 5 lòai có trồng trọt của 69 lòai tông Diospyros đếm được ở Việt Nam, ) và đặc biệt giống hồng ăn trái tên Anh là Kaki hay Persimmon , tên Pháp là plaqueminier tên la tinh là Diospyros kaki L. f. . Lòai hồng nhung Mabola trồng ở vùng thành phố Sài Gòn, trái đỏ cam , phủ đầy lông , tên la tinh là Diospyros philippensis Gurke , du nhập từ Phi Luật Tân . Còn hồng xiêm - sapôchê đen nhung – black sapote ,tên La tinh là Diospyros digyna Jacq ( Diospyros obtusifolia Humb. ), trái nhăn nheo , khi ruột chín mềm ăn ngon, bán nhiều ở Mexicô và Trung Mỹ Châu , thì có lẽ chưa du nhập vào Việt Nam ( ? ) . .

Sa pô chê – hông xiêm ruôt hồng hay ma mây
Đây là những trái sa pô chê – hồng xiêm to , bự nhất , Trung bình trái nặng 0. 75 đến 6. 0 cân Anh ( hay 0.3 – 2.7 kg ). Trái giống sapôchê chính danh, tuyễn chọn ở bang Florida mới đây là giống Tikal , nặng trung bình chỉ 0.3 kg ( 300 gr ) , vỏ mềm , ruột vàng , thay vì màu sô cô la như các giống sa pô chê Xiêm Tiền Giang , Xiêm Cần Thơ , Lồng mứt hiên nay, không như có cát , ngọt ,không có vị chát . Trái Tikal không bị gìòi trái cây đục , kháng hạn han giỏi , chịu đựng hơi gió biễn măn , như các loại Na- Mảng cầu giai Tân Thành - Gò Công trước đây. Tikal lại cho trái sớm và cây rất sai trái. Mỗi cây có thể cho đến 200 kg trái . Nhưng khó thụ phấn ra trái, nếu trồng riêng rẽ; cho nên trong vườn phải có vài ba cây Tikal . Hình như các chuyên viên Viện Cây ăn Quả Long Định đã du nhập , thử nghiệm giống Tikal ( ? ) .

Sa pô chê ma mây là cây xứ nóng , nhiệt đới , nhưng trồng ở cao độ còn tốt hơn là sa pô chê chính danh nhiều , miễn là nhiệt độ không xuống dưới 0 độ C. Khác với Tikal , trái mamây ỏ cứng , dày , màu rỉ nâu . Trái chín ruột mềm,.màu đỏ nâu , màu hồng , ngọt và mùi vị được dân Trung Mỹ Châu rất ưa chuộng , nhất là dân Cuba . Sa pô chê mamây cũng không đòi hỏi gì nhiều về đất đai , sinh trưởng trên đất cát hay đất sét nặng đều tốt , ngọai trừ đất úng thủy , ngập nước làm cây dễ bị bịnh thối gốc Pythium spp .Trồng bằng hột , cây cần 7- 8 năm mới ra trái và cây hột thường có trái phẩm chất kém cỏi . Cây tháp ( ghép ) chỉ cần 3 năm . Nhưng khác Tikal rất dễ tháp , mamây rất khó tháp . Cần nghiên cứu cải thiện cách tháp , thời tiết mùa tháp , gốc tháp..mamây . Nhất là với giống Magana , bang Florida du nhập từ El Salvador , cho trái phẩm chất cao . Các giống mamây khác trồng tốt ở khí hậu Florida là Pantin , Pace , Tazumal … ) Nên trồng nhiều giống trong một vườn, để có trái ma mây chín rộ , nhiều suốt năm .

Sa pô chê ruột trắng mới thật là hồng xiêm- sa pô chê vùng cao , mát mẽ.
Đây là một cây vạn niên thanh – evergreen, dù đôi khi ở đỉnh cao quá lạnh, có thể là một cây rụng lá – deciduous, mùa đông . Nếu không xén tỉa mỗi năm , Casimiroa edulis, sa pô chê ruột trắng là một đại thụ to lớn , cao 12- 15 m, tàn lá dày dặc sum soe . Muốn sa pô chê trắng cao bao nhiêu cũng được, thì bấm đọt cuối , xén các cành bên dưới thân cây, cây mọc rộng theo hình lọng dù . Lá xanh láng bóng phân chia ra thành 3 – 7 tiểu diệp hình thuẩn , dài 7- 12 cm . Cây mọc mạnh , lại chịu đựng lạnh hơn mọi giống cây bơ-avovado nữa . Tuồng như sa pô chê ruột trắng mọc tốt ở những nơi nào chanh vàng – lemon mọc tốt ( Xem phân biệt các lòai chanh ( vỏ ) vàng - lemon với các loài chanh giấy , chanh (vỏ) xanh - lime , ở Sách cây ăn trái … cho vùng cao V N của Tôn Thất Trình, xuất bản ở Sài Gòn, cuối năm 2004). Là một cây bán nhiệt đới, nguồn gốc Mexicô và Trung Mỹ châu , nhưng nay nhiều giống trồng tốt ở Bắc và Nam Ca Li. Trái sa pô chê hồng xiêm này trông tựa các trái mận tây – plum xanh chưa chín . Trái trung bình cở 8- 11 cm , tròn trịa , vỏ xanh lợt hay vàng . Thường giống nào trái chín vỏ xanh, thì ruột trắng vàng lợt, còn trái chín vỏ vàng thì ruột vàng . Vỏ rất mỏng . Ruột mềm , ăn có mùi vị nữa đào lông ( đào tiên – peach ) nữa chuối hay táo tây ( apple ). Coi chừng những giống không tuyễn chọn . có thể đắng hay hơi chát . Phải hái trái trước khi chín cây và để trên bàn bếp một hay 2 ngày cho mềm mới ăn . Ruột đã lấy hột ra rồi ( trái có 1-5 hột lớn ) hay cơm, đem nghiền nhỏ làm đông lạnh thì tồn trữ được cả năm . Cây rất nhiều trái , mọc đầy cành, ở gỗ mới . Một nhà trồng một cây mùa chín rộ ăn không xuể . Đáng thay thế cây hồng xiêm Xuân Đỉnh, vùng Hà Nôi . ở các vùng đồi núi Trung du , Thương du Bắc Việt, vùng ngược, dân tộcThanh Hóa , Nghệ An và Tây Nguyên . Trong các giống khuyến khích thử nghiệm ở Việt Nam đã kể trong sách nói trên , nên chú trọng đến hai giống , hình dáng không khác gì nhau mấy. Ở miền Bắc Ca Li gần thị trấn San Luis Obispo trồng giống Suebelle , tuy rằng do bà Susan Hubbel tìm thấy vào năm 1930 ở vùng Nam Ca Li Encinitas . Suebelle không có mùi vị thóang chút đắng của giống Vista , do Miller Well tìm thấy vào thập niên 1950 ở vùng Vista. Suebelle còn cho trái chín rải rác rất lâu trên cây, trong vòng 6 tháng trời . Ít khi có cây trái nào mà có trái chín cây để lâu trên cây như vậy cả . Muốn có cây ra trái sớm hơn, vào năm thứ hai sau khi trồng, thì chọn giống Cuccio , trái chín vỏ xanh , năng xuất lớn.

Hai điểm trồng trọt cần lưu ý thêm về sa pô chê ruột trắng . Thứ nhất cần tránh những vùng mua qúa nhiều như các vùng Trường Sơn từ Huế, Quảng Trị đến Quảng Nam , Bắc Kontum .. Thứ hai là cây trồng hột không những lâu năm mới ra trái ( 5- 8 năm ). Trong khi cây tháp hay cây chiết cành, chỉ 3 –4 năm ( hay ít hơn ở giống Suebelle ) là đã có trái rồi.
 
https://www.facebook.com/groups/124948084959931
 
PHỤ TRÁCH BIÊN TẬP
 
Sáng lập & Cố vấn:

TRẦN ĐĂNG HỒNG, PhD

Ban Biên tập :

VÕ THANH NGHI
vothanhnghiag@yahoo.com.vn
NGUYỄN THANH LIÊM
liem68dvb@gmail.com


Địa chỉ liên lạc: thnlscantho.3@gmail.com


Đặc San:
Đặc san XUÂN CANH DẦN (2010)
Đặc san XUÂN TÂN MÃO (2011)
Đặc san XUÂN NHÂM THÌN (2012)
Đặc san XUÂN QUÝ TỴ (2013)
Đặc san XUÂN GIÁP NGỌ (2014)
Đặc san XUÂN ẤT MÙI (2015)
Đặc san XUÂN BÍNH THÂN (2016)
Đặc san XUÂN ĐINH DẬU (2017)

Đặc san "Lưu Bút Ngày Xanh I (2010)
Đặc san Lưu Bút Ngày Xanh II (2011)
Đặc san Lưu Bút Ngày Xanh III
https://www.facebook.com/groups/124948084959931/
 
https://www.facebook.com/groups/124948084959931/
 
Today, there have been 192788 visitors (348158 hits) on this page!